Symeon Lehacy
Zapiski podróżne
w tłumaczeniu z języka ormiańskiego i w opracowaniu
Hripsime Mamikonyan
Kraków 2023
Księgarnia Akademicka
Streszczenie autorstwa Hripsime Mamykonian
Symeon Mardyrosowicz Lehacy był jednym z wybitniejszych przedstawicieli elity intelektualnej polskich Ormian XVII wieku. Był klerykiem, kopistą, pisarzem i podróżnikiem. Zwiedził wiele krajów i pozostawił po sobie cenne Zapiski podróżne. Z tych względów często nazywany jest w historiografii „ormiańskim Marco Polo”. Pisał dużo – zazwyczaj dla zarobku – jako kopista. Jednak dzięki notatkom z podróży i kolofonom zamieszczanym w przepisywanych przez siebie dziełach pozostawił dla potomnych wiele cennych informacji z historii swojej epoki. Dzieła Symeona są wartościowe z wielu powodów. Historyka zainteresuje wartość historyczna jego dzieła, filologa – walory językowe, etnografa – zwyczaje i obyczaje różnych ludów i narodów, historyka sztuki – opis budowli sakralnych i budynków użyteczności publicznej. Dzieła tego twórcy są zatem ważnym źródłem informacji do badań historycznych, etnograficznych, religioznawczych, literackich i architektonicznych.
Symeon Lehacy (tj. z Polski) urodził się w 1584 roku w Zamościu. Pochodził z rodziny ormiańskiej przybyłej z Kaffy (dziś Teodozja) na Krymie na zaproszenie kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Ucząc się u uczonych duchownych w Zamościu i Lwowie, Symeon dużo czytał. W tym czasie pragnął już podróżować i poznawać nieznane kraje, w tym odbyć pielgrzymkę do Jerozolimy i innych świętych miejsc. Plany te zrealizował.
Podstawowego materiału biograficznego dostarcza jego główne dzieło – Zapiski podróżne. Zawarł w nim swoją autobiografię i cenne informacje na temat krajów, które zwiedził. Warto podkreślić fakt, że autor w sposób szczególny interesował się Ormianami i szczegółowo opisywał ich życie. Zazwyczaj podawał konkretną liczbę ormiańskich domów we wszystkich miejscach, gdzie był. Symeon pragnął przysporzyć rozrywki czytelnikom zainteresowanym odległymi krajami. Jednak podstawowym jego celem było dostarczenie informacji tym, którzy, tak jak on, będą podróżować po świecie. Zamierzał stworzyć poradnik dla ormiańskich pielgrzymów po miejscach świętych. Jest to jedno z nielicznych
dzieł w serii literatury pielgrzymkowej napisanych z perspektywy człowieka Wschodu.
Podróż swą rozpoczął 25 lutego 1608 roku w wieku 24 lat, wyjechawszy ze Lwowa w kierunku Konstantynopola. Jechał przez Mołdawię i kraje bałkańskie. Ponieważ nie zdążył na statek do Egiptu, pozostał dłużej w stolicy Imperium Osmańskiego, utrzymując się tam m.in. z przepisywania ksiąg religijnych. W latach 1609-1611 w charakterze sekretarza jednego z uczonych mnichów objechał skupiska ludności ormiańskiej rozrzucone wokół wybrzeży morza Marmara i Morza Egejskiego. W lipcu 1611 roku opuścił Konstantynopol i udał się w pielgrzymkę do Rzymu. Przy okazji zwiedził Split, Wenecję, Ankonę i Loreto. W Rzymie zamieszkał w ormiańskim hospicjum przy kościele św. Marii Egipcjanki. Zwiedził i opisał wszystkie ważniejsze tamtejsze miejsca pielgrzymkowe. Był na audiencji u papieża Pawła V, uczestniczył w uroczystej celebrze liturgii Bożego Narodzenia w bazylice św. Piotra, został też zaproszony na obiad w pałacu watykańskim. Po powrocie na Wschód objechał ormiańskie miejsca pielgrzymkowe w Azji Mniejszej. W 1616 roku wypłynął z Konstantynopola i przez Aleksandrię i Kair dotarł do Ziemi Świętej. Po opuszczeniu Jerozolimy przez Damaszek, Aleppo, Cezareę i Konstantynopol wrócił w 1618 do Lwowa.
Po dziesięciu latach pielgrzymki osiadł na stałe w Polsce i odtąd zajmował się głównie kopiowaniem rękopisów i pracą nauczycielską. Być może zaraz po powrocie nosił się z zamiarem opublikowania drukiem swych przygód. Zamiar nie doszedł do skutku ze względu na śmierć drukarza lwowskiego i upadek drukarni ormiańskiej w tym mieście. W 1620 roku ożenił się z Ormianką lwowską, Anastazją Kieworowiczówną, córką Iwaszka vel Jakuba Kieworowicza i Zofii z Serebkowiczów, po czym wyjechał do Zamościa. Ze względu na zatargi związane z podziałem spadku skonfliktował się z rodziną i miejscowymi notablami ormiańskimi. Z tego powodu nie miał szans na awans w hierarchii kościelnej. W 1623 roku, podczas zarazy dżumy we Lwowie, gościł u siebie wpływowych Ormian lwowskich. Dzięki ich pośrednictwu otrzymał posadę nauczyciela przy ormiańskiej szkole katedralnej we Lwowie. Do tego miasta przeniósł się z żoną na stałe jesienią 1624 roku, sprzedawszy dom w Zamościu.
We Lwowie przydzielono mu mieszkanie w kamienicy przy katedrze ormiańskiej. Symeon brał udział w burzliwych wydarzeniach związanych z wprowadzaniem unii Kościoła ormiańskiego z rzymskim. Znajdował się w szeregach opozycji przeciw unickiemu arcybiskupowi Mikołajowi Torosowiczowi. Z tego powodu był prześladowany, a nawet raz aresztowany. Historię zmagań gminy ormiańskiej z niechcianym arcybiskupem opisał w poemacie elegijnym pt. Historia Nigola (tj. Mikołaja Torosowicza. W 1635 roku przebywał jakiś czas w Brusie w Azji Mniejszej, po czym pod koniec roku powrócił do Lwowa. W 1636 roku przy katedrze ormiańskiej ukończył kopiowanie komentarza teologa Wartana do Pięcioksięgu Mojżeszowego. W kolofonie do tego rękopisu zamieścił kilka not historycznych o wojnie polsko-moskiewskiej z lat 1633-1634, konflikcie ze Szwecją, sytuacji politycznej w Rzeszy, Hiszpanii, Mołdawii, Wołoszczyźnie, wysiedleniu Ormian z Konstantynopola, a także o walkach turecko-perskich na terenie Armenii. Znaczną część tego kolofonu wypełnia jednak długi opis prześladowań Ormian lwowskich przez arcybiskupa Torosowicza w latach 1630-1635. Zapiski podróżne z dołączonymi do nich różnymi dodatkami ostatecznie zredagował około 1636 roku. Znalazły się tam jego szczątkowa autobiografia, a także m.in. opis pochodu sułtana Osmana na Polskę w 1621 roku czy kronika wydarzeń z lat 1623-1635. Małżeństwo Symeona było bezdzietne i nieudane. Konflikty z żoną były tak duże, że ta w 1637 roku opuściła męża i wniosła o rozwód. Czy do niego doszło, nie wiadomo. W 1639 roku zmarła, a Symeon oddał jej matce pozostałe po niej dobra. Jest to ostatnia informacja o nim. Zapewne wkrótce potem sam zmarł.
Dzieło Symeona jest przepełnione patriotyzmem ormiańskim i tęsknotą za wyzwoleniem Armenii, co nieco dziwi u Ormianina urodzonego tak daleko od historycznej ojczyzny. Jednocześnie widzimy u niego przejawy patriotyzmu polskiego, co z kolei wiąże się z długim zamieszkiwaniem w Polsce: w Zamościu i we Lwowie. Z tekstu dzieła wynika, że jego autor miał trudny i złożony charakter, co jednak sprawia, że jego punkt widzenia jest bardzo interesujący, a niekiedy wręcz intrygujący i zaskakujący. Symeon znał dobrze klasyczny język ormiański (grabar), ormiański pospolity (aszcharabar), polski, ruski, tatarski (dialekt turecko-kipczacki), a także osmański. Pisał dość „zepsutym” językiem staroormiańskim z licznymi zapożyczeniami słów tureckich, kipczackich, polskich i ruskich. Ormianie we Lwowie – jak sam o tym wspomina – nie mówili w jego czasach po ormiańsku, ale po kipczacku i po polsku. Język literacki (grabar) nie był znany nawet większości duchownych we Lwowie. Stąd jego dzieło było przeznaczone dla elity intelektualnej, głównie mnichów, pragnących odbyć pielgrzymki do miejsc świętych. Dzieło Symeona nie wywarło jednak żadnego wpływu na współczesnych, gdyż do XX wieku pozostawało w jednym tylko rękopisie. Być może z jednym wyjątkiem. Symeon, ucząc w szkole przy katedrze, przeszczepił na grunt lwowski mit pochodzenia Ormian polskich z miasta Ani (stolicy Królestwa Armenii Bagratydów), wcześniej nieobecny w ich tradycji.
O istnieniu w rękopisie dzieła Symeona wspomniał po raz pierwszy uczony dominikanin ormiańskiego pochodzenia, ojciec Sadok Barącz w 1869 roku. W 1927 roku przeglądnął go pobieżnie francuski orientalista Frédéric Macler, który odnotował, że jest to: „texte qui semble être un récit de voyage”. Zapiski podróżne odkrył dla nauki uczony mechitarysta wiedeński ojciec Nerses Akinian w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego im. Jana Kazimierza. Po przepisaniu rękopisu wypożyczonego mu do Wiednia publikował go partiami w naukowym czasopiśmie mechitarystów wiedeńskich „Handes Amsorya” w latach 1932-1935. Osobną książkę, którą zatytułował Zapiski podróżne (Ughegrutiwn), wydał w 1936 roku. Wszystkie przekłady na języki nowożytne dokonywane były z tej edycji. Rękopis po wojnie uchodził za zaginiony. Jednakże dziś wiemy, że Niemcy wywieźli go ze Lwowa w 1944 roku na Śląsk, gdzie rok później został znaleziony przez ekspedycję bibliotekarzy polskich. Zaraz potem trafił do zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie (sygn. 12673 I). Od niedawna został udostępniony w postaci cyfrowej.
Obecnie dysponujemy kilkoma przekładami, m.in. na język rosyjski, angielski, czeski i nowoormiański. Zadziwia fakt, że do tej pory Zapiski podróżne nigdy w całości nie były tłumaczone na język polski (jedynie niektóre fragmenty zostały przełożone przez Zbigniewa Kościowa z edycji rosyjskiej). Celem niniejszego opracowania było przede wszystkim wydobycie postaci autora na światło dzienne, podkreślenie historycznej wartości jego dzieła (w części wstępnej) oraz krytyczne tłumaczenie go w całości na język polski. Do polskiej edycji dodane zostały dwa źródła autorstwa Symeona: Historia Nigola i kolofon z 1636 roku opisujący głównie zmagania gminy lwowskiej z unickim arcybiskupem Mikołajem Torosowiczem. Mamy nadzieję, że niniejsza praca odkryje przed polskim czytelnikiem walory i piękno relacji z wędrówek i pielgrzymek odbytych przez Ormianina z Polski w pierwszej połowie XVII wieku.