• Home
  • Encyklopedia Ormian polskich

Ormianie to jedna z najistotniejszych wspólnot kulturowych pochodzenia napływowego (alochtonicznego) w Polsce. Od wieku XIV współtworzą jej krajobraz kulturowy. Najpierw jako budowniczowie handlu orientalnego (XIV-XVIII ww.), poprzez masowy import i wytwórstwo dóbr charakterystycznych dla szeroko pojętego Orientu (aż po Chiny, Indie i Egipt), a zaspakajających zapotrzebowanie wyższych warstw społeczeństwa polskiego, wywołali zwrot kulturowy, określany mianem orientalizacji. Wiele wskazuje na to, że kipczackojęzyczni Ormianie stworzyli swym handlowym procederem pasaż dla orientalizmów w języku polskim, czego wymownym przykładem jest kariera słowa kurdesz w kulturze popularnej (wiersz Franciszka Bohomolca pt. Kuredesz nad kurdeszami odnoszący się do obyczajów ormiańskiej rodziny w Warszawie). W tym samym czasie stali się dla państwa polskiego dostarczycielami pożytecznej wiedzy o imperiach orientalnych, ekspertami w zakresie języków i polityk Persji i Turcji. Współkształtowali historię Kresów Południowo-Wschodnich, głównie ich przestrzeni miejskiej, czyli Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Jazłowca, Stanisławowa, Zamościa, a od wieku XIX także ich kultury rolnej (posiadłości wielkoobszarowe w Galicji Wschodniej i na Bukowinie). Na tych obszarach, silnie zróżnicowanych etnicznie, ich lojalność względem nowej ojczyzny wzmacniał społeczny potencjał polskości. Od wieku XVIII byli już znaczącymi uczestnikami przemian głównego nurtu życia intelektualnego, literackiego oraz religijnego Polski doby baroku i oświecenia, jako poeci, kaznodzieje, medycy, prawnicy, teologowie, profesorowie akademii krakowskiej i zamojskiej. Należeli też do pionierów nowych dziedzin życia ekonomicznego, jako bankierzy i manufakturzyści. Równolegle pielęgnowali swoje dziedzictwo, łączące tradycje starożytnej kultury chrześcijańskiej Armenii, sięgającej wieku IV, ze specyfiką językową (etnolekt kipczacki, potem język polski), religijną (katolicyzm) i mentalną (okcydentalizm) diaspory, którą zbudowali w Polsce. W rezultacie stworzyli własną wersję ormiańskości, określaną w języku ormiańskim jako Lehahayer, czyli Ormianie polscy. Jej dorobek kulturowy zachował się do dziś w postaci piśmiennictwa i dokumentacji w czterech językach: ormiańskim, kipczackim, polskim i łacińskim. W wiekach XIX i XX dostarczyli istotnych komponentów dwom warstwom społeczeństwa polskiego: ziemiaństwa i inteligencji, oraz zaktywizowali się w polskim życiu politycznym: irredencie niepodległościowej, ugodzie z Austrią w Galicji, budowie Polski odrodzonej. Ponieważ należeli do tych mniejszości, które trwale połączyły swój los z polską racją stanu, z ich grona wyszła cała plejada wybitnych polskich liderów politycznych. W Drugiej Rzeczypospolitej miał miejsce renesans etniczny Ormian polskich, powstawały nowe organizacje, zrodziła się prasa, przedsięwzięto badania naukowe, planowano założenie muzeum.

 

 

 

 

 

 

 

 

Herb Ormian polskich
wg projektu Katarzyny Agopsowicz

 

Utrata przez Polskę ziem wschodnich po drugiej wojnie światowej oznaczała dla tej wspólnoty kryzys egzystencjalny. Została ona pozbawiona wszelkich instytucji i struktur, całego macierzystego terytorium, wszystkich świątyń oraz olbrzymiej większości dziedzictwa materialnego, zgromadzonego przez pół tysiąclecia istnienia. Stało się to nagle, właściwie w ciągu jednego roku (1945/1946). Tuż wcześniej miało miejsce okrutne wymordowanie części wspólnoty w trakcie wojny, okupacji i ludobójstwa (1939-1945). Ci, którzy przeżyli, po wojnie rozproszyli się dosłownie po całym globie. Exodus zwiastował utratę zbiorowej tożsamości i pamięci. W kolejnych dekadach w dawnych ośrodkach diaspory Ormian polskich (dziś terytorium zachodniej Ukrainy) nastąpiła ruina zabytków architektury, degradacja stanu archiwaliów, do których dostęp dla badaczy był do niedawna utrudniony, roztrwonienie zbiorów planowanego Muzeum Ormiańskiego. W tej sytuacji opracowanie dziejów Ormian polskich jest jednym z priorytetów badań nad przeszłością Polski ze względów merytorycznych (odegrali w niej rolę znaczącą) i społecznych (groźba zatarcia śladów kulturowych i utraty pamięci o tym wątku tej przeszłości).

Encyklopedia Ormian polskich ma być projektem Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie, realizowanym pod względem autorskim i redaktorskim przez poszczególnych członków zespołu Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce oraz zaproszonych współautorów i recenzentów haseł.

Encyklopedie obejmujące całość dorobku danej kultury są dosyć często spotykaną formą porządkowania i upowszechniania wiedzy na ich temat. Jako pierwsi użyli jej badacze kultury żydowskiej (The Jewish Encyclopedia, 1901-1916), polskiej (Encyklopedia staropolska Zygmunta Glogera, 1900-1901; Encyclopédie polonaise, 1916-1918; Petite encyclopédie polonaise, 1916) i ludów muzułmańskich (Encyclopédie de l’Islam, 1913-1938). W drugiej połowie XX wieku tego typu ujęcia stały się częste, angażując wielkie siły badawcze, integrując środowiska danych specjalności i tworząc niezwykle produktywne poznawczo zasoby wiedzy. Obok kolejnych encyklopedii żydowskich (najgłośniejsza: Encyclopaedia Judaica), pojawiła się Encyclopædia Iranica, Encyclopedia of Ukraine, Encyclopedia of Rusyn History and Culture.

Planowana Encyklopedia Ormian polskich ma stać się, analogicznie do tych publikacji, kompendium ukazującym w ujęciu wielodyscyplinarnym szczegółowy i wierny, a zarazem syntetyczny obraz dziejów społeczności, która od blisko 7 wieków działa na ziemiach polskich w ich zmiennych granicach, była między XV a XVIII wiekiem bodaj najbardziej znaczącą częścią diaspory ormiańskiej na świecie i odegrała spektakularną rolę w kulturze Europy Środkowo-wschodniej. Rola ta została w dużej mierze zapomniana i jest pomijana w międzynarodowej literaturze historycznej. W historiografii Armenii pamięć o diasporze ormiańskiej w Polsce uległa nawet szczególnej deformacji poprzez upowszechnienie się stereotypu o jej szybkiej i całkowitej asymilacji w wyniku przyjęcia unii kościelnej. Z kolei w narodowych historiografiach nowych państw, które powstały na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej polsko-litewskiej (Ukraina, Białoruś), objawia się tendencja do wyjmowania tej społeczności z kontekstu polskiego procesu dziejowego.

Tymczasem dysponujemy obecnie w Polsce znaczącą już ilością opracowań szczegółowych, monograficznych i syntetycznych na temat Ormian polskich, a w ostatnich dziesięcioleciach postęp badań był w tym zakresie szczególnie dynamiczny. Wzrosło także rozeznanie w stanie zachowanych źródeł, postąpił proces ich skanowania i gromadzenia w jednej bazie (przechowywanej w Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie) oraz krytycznego edytowania (m. in. seria źródłowa Pomniki dziejowe Ormian polskich, realizowana także przez wspomnianą Fundację). Pozwala to przystąpić do opracowania ujęcia encyklopedycznego, które będzie miało postać dwujęzyczną (polską i angielską), co pozwoli na jej szeroką dostępność w odbiorze globalnym, w tym przez najbardziej zainteresowaną humanistykę ormiańską, gdzie znajomość języka polskiego jest znikoma.

Podobnie jak w przypadku wspomnianych już encyklopedii, celem tego przedsięwzięcia jest usystematyzowanie wiedzy o kulturze Ormian polskich, uzupełnienie luk, jakie wciąż w niej istnieją, podjęcie próby rozstrzygnięcia kontrowersji badawczych, narosłych wokół takich zagadnień jak przyczyny i kierunek akulturacyjnych zmian tożsamościowych, lub przynajmniej ich opisanie, konsolidacja i mobilizacja środowiska badawczego w wymiarze i polskim i międzynarodowym, oraz upowszechnienie maksymalnie zobiektywizowanego obrazu tej kultury w prawidłowo i bez politycznych zafałszowań odtworzonym kontekście historycznym.

Planowana struktura Encyklopedii Ormian polskich odwołuje się głównie do modelu Encylopaedia Iranica, a więc przewidujemy tworzenie haseł syntetycznych, zwięzłych i nasyconych danymi, ale nie będzie to encyklopedyzm w klasycznym tego słowa rozumieniu, polegający na maksymalizacji liczby haseł, lakoniczności ich formy słownej i redukcji danych. Niektóre bowiem problemy wymagać będą wielostronnego potraktowania, w tym także naświetlenia istniejących co do nich odmiennych stanowisk badawczych.

Wstępny szacunek objętości planowanej encyklopedii, dokonany na podstawie literatury przedmiotu, pozwala stwierdzić, że powinna ona objąć około 500 haseł różnych rozmiarów (od 3 000 do 30 000 znaków), zaopatrzonych w bibliografię, ikonografię i kartografię. Hasła te obejmą sześć obszarów tematycznych:

• geografia diaspory ormiańskiej na ziemiach polskich w granicach historycznych oraz sieci wspólnot Ormian polskich poza nimi (tu: Bukowina, Besarabia, Kaukaz, Siedmiogród oraz głównie od czasu drugiej wojny światowej Wielka Brytania, Australia, Kanada i USA) zrodzonej w wyniku migracji wtórnych przy zachowaniu specyficznej tożsamości wykształconej w Polsce (mini-monografie wspólnot ormiańskich w poszczególnych miastach i regionach);
• biografistyka;
• zjawiska językowe i literackie (zabytki piśmiennictwa, prasa) oraz dorobek kulturalny (sztuka, zabytki architektury);
• zjawiska ekonomiczne (organizacja handlu i rzemiosła, rolnictwo wielkoobszarowe, bankowość) i polityczne (udział w dyplomacji, parlamentaryzmie);
• zjawiska społeczno-kulturowe (migracje, rodzina, struktura gmin, dzieje Kościoła, zagadnienia prawne, organizacje etniczne, symbole, folklor, obyczaje, pamięć zbiorowa, więź etniczna, święta, zjawiska akulturacyjne, relacje z innymi społecznościami, upamiętnienia);
• historiografia Ormian polskich (dorobek i źródła).

Realizacja Encyklopedii Ormian polskich, tworząc wiedzę uporządkowaną metodycznie i wypełniając luki badawcze odnośnie grupy kulturowej odgrywającej ważną rolę w historii kultury i przemian tożsamościowych w Europie Środkowo-Wschodniej, pozwoli na podjęcie badań porównawczych i teoretyzacji w różnych zakresach, takich jak np.: stosunki językowe i religijne na pograniczach, rola ekonomii, prawa i sztuki w procesach akulturacji i integracji, relacje między społeczeństwem większościowym a mniejszościami oraz między poszczególnymi mniejszościami, mechanizmy zarządzania wielorakością kulturową przez państwo, rola grup napływowych (alochtonicznych) w zjawiskach ekonomicznych i w mediacji między cywilizacjami oraz w obrębie regionu, znaczenie konfliktu i rywalizacji międzyetnicznej w życiu społecznym. Encyklopedyczny zasób danych sprawi, że wiedza historyczna stanie się łatwa w użyciu dla badaczy innych specjalizacji (socjologów, antropologów, politologów) zainteresowanych wymienionymi tu problemami badawczymi.

Chcemy zaprosić do pisania artykułów naukowców z różnych krajów, zwłaszcza tych, których dzieje nie mogą być w pełni poznane bez uwzględniania kontekstu polsko-ormiańskiego, a więc Armenii, Ukrainy, Białorusi, Rumunii i Węgier, a to w połączeniu z angielskim językiem planowanej publikacji pozwoli na umiędzynarodowienie wyników pracy i stworzenie impulsu badawczego w skali szerszej niż tylko nauka polska. Trzeba tu też zauważyć, że w literaturze przedmiotu odbija się zarówno nieznajomość roli i znaczenia kulturowego Ormian polskich, jak też funkcjonują mity i stereotypy na ich temat. Publikacja Encyklopedii umożliwi co najmniej dyskusję nad nimi, a może też wiele z nich usunąć z pola badawczego, oczyszczając je, a poprzez to racjonalizując dalsze badania.

Back to top