Mowses Chorenacy (Mojżesz z Chorenu)
Historia Armenii w trzech księgach
zredagował, opatrzył wstępem i indeksami Andrzej Pisowicz,
z tłumaczenia rosyjskiego Gagika Sarkisjana na język polski przełożył Stanisław Ulaszek
Kraków 2021
Księgarnia Akademicka
Mowses Chorenacy, zwany też Mojżeszem z Chorenu, to historyk starożytnej Armenii. Co do jego biografii w nauce trwają spory. Niektórzy arbitralnie uważają, że żył na przełomie VIII i IX wieku. On sam podawał się za ucznia dwóch wybitnych osobistości Kościoła ormiańskiego, działających na przełomie IV i V wieku: św. Mesroba zwanego Masztocem, autora alfabetu ormiańskiego, i św. Sahaka zwanego Wielkim, katolikosa, potomka św. Grzegorza, który nawrócił Armenię na chrześcijaństwo i stąd nazywany jest Oświecicielem. Oni to mieli go po soborze w Efezie (431) wysłać w podróż po najważniejszych ośrodkach chrześcijaństwa w Jerozolimie, Aleksandrii, Konstantynopolu i Rzymie. Po powrocie zajmował się tłumaczeniem różnych dzieł na język ormiański, a na starość napisał historię Armenii od najdawniejszych, legendarnych czasów aż po pierwszą połowę wieku V. Oparł swe wywody na źródłach ormiańskich, innych pismach chrześcijańskich, archiwach Niniwy oraz dziełach pisarzy antycznych. Pisał na chwałę dynastii Bagratuni, ale przede wszystkim, aby wsławić swą ojczyznę – Armenię. Powiązał jej dzieje z historią ludu Izraela i najodleglejszymi losami cywilizacji Wschodu.
Historia Armenii Mowsesa to arcydzieło literatury ormiańskiej o niezrównanym bogactwie treści i stylu, dowodzące wielkiego kunsztu prowadzenia narracji jej autora. Do dziś stanowi źródło i fundament tożsamości narodowej Ormian w ich pradawnej ojczyźnie i w diasporze. Pisma Mojżesza (m. in. O królach ormiańskich, Geografia) były kopiowane przez polskich Ormian w skryptoriach Lwowa i Kamieńca Podolskiego. Zachowały się niektóre z tych kopii: kamieniecka z 1640 roku (Rosyjska Biblioteka Narodowa w Petersburgu) i lwowska z 1618 roku (Klasztor św. Jakuba w Jerozolimie). Znał przekaz Chorenacego i w swych pracach korzystał z niego ks. Stefan Roszka, XVIII-wieczny badacz, dziejopis i filolog, najwybitniejszy ormiański intelektualista w dawnej Polsce.