W zbiorach biblioteki ormiańskiego patriarchatu w Jerozolimie (St. Toros Manuscript Library) znajduje się cenna pamiątka dziedzictwa kulturowego polskich Ormian – rękopiśmienny modlitewnik Antoniny Grzegorzowiczówny, benedyktynki lwowskiej (sygn. 3856). Pierwszego omówienia tego ciekawego rękopisu dokonał znawca rękopisów ormiańskich i autor katalogów Pajlak Antabian (Paylak P. Antabyan, 1926-1990) w czasopiśmie patriarchatu jerozolimskiego „Sion”, podając spis jego zawartości (Փ. Անտապեան, Հայերեն նորայայտ ձեռագիր, „Սիոն”, 53, 1979, 9-10, s. 216-222). Niedawno Ośrodkowi Badań nad Kulturą Ormiańską udało się pozyskać skany śpiewnika, głównie dzięki wielce skutecznej pomocy p. Vigena Yeremyana, za którą jesteśmy wdzięczni. Skany nadesłał ks. Arszak Gazarian (Arshak Ghazaryan) z Jerozolimy. Przy odczytaniu fragmentów grabarowych konsultacji udzielił prof. Andrzej Pisowicz.
Jest to najstarszy zbiór śpiewów z klasztoru ormiańskich benedyktynek we Lwowie, jaki zachował się do naszych czasów. Pochodzi z 1757 roku. Zawiera kolofon, datowany na 8 października tegoż roku, autorstwa Aswadzadura (inaczej Deodata lub Bogdana), syna Owanesa. Dowiadujemy się z niego, że śpiewnik miał być darem dla siostry Aswadzadura. Jej nazwisko zostało wpisane pod kolofonem kopisty polskimi literami: „Antonina Grzegorzowiczowna, Zakonica Reguły Swiętego Oyca Benedykta”. Powodem daru była konsekracja Antoniny, która miała miejsce miesiąc później, 13 listopada, w katedrze lwowskiej. Adresatka modlitewnika, w życiu świeckim Łucja, urodziła się około 1733 roku. Nie wiemy wiele o jej pochodzeniu. Jeżeli jaj miastem rodzinnym był Lwów, mogła być córką „Ioannesa Grzegorzowica de civitate Nachczawanensi in Persia,” to jest przybysza z północno-zachodniego regionu Persji, zamieszkałego przez ormiańskich katolików, który uzyskał obywatelstwo Lwowa w 1712 roku przy poparciu braci Krzysztofa i Grzegorza Augustynowiczów, starszych gminy ormiańskiej (Album civium Leopoliensium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388–1783, wyd. A. Janeczek, Poznań-Warszawa 2005, 1, s. 374). Wspomina ją kilkakrotnie kronika klasztorna, najpierw gdy w listopadzie 1752 roku wstępowała do nowicjatu, potem gdy w 1753 roku składała profesję, następnie przy okazji konsekracji i wreszcie śmierci (S. Barącz, Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856, s. 461, 462, 465, tu dwukrotnie, w tym raz mylnie jako Jakubowiczówna). Niedługo używała śpiewnika, gdyż zmarła 6 sierpnia 1759 roku w wieku zaledwie 26 lat.
Śpiewnik siostry Antoniny liczy 167 kart. Spisany został w dwóch alfabetach: ormiańskim i polskim, oraz w obu tych językach. Niektóre z tekstów ormiańskich zostały oddane fonetycznie przy użyciu liter łacińskich (alografia polsko-ormiańska). Wydaje się, że już po jego ukończeniu, wpisywano do niego różne utwory, wykorzystując puste karty, chyba rozmyślnie na ten cel pozostawione przez kopistę. Pod koniec śpiewnika zamieszczone zostały polskojęzyczne „regesty […] pod liczbo pisaiących”, czyli indeksy utworów, podzielone według gatunków muzyczno-liturgicznych: jerki (śpiewy), ornutuny (błogosławieństwa), պաղպօնոս (psalmy pokutne, ten jeden gatunek nie został nazwany po polsku) i „litanije” (w tym wypadku brak z kolei odpowiednika nazwy w języku ormiańskim, gdyż Kościół ormiański nie znał takiego gatunku). Oba języki użyte w modlitewniku noszą mocne ślady dialektyzmów typowych dla Ormian i Polaków z kresów południowowschodnich Królestwa Polskiego. Najwyraźniej kopista był dwujęzyczny na sposób kresowy właśnie, podobnie jak adresatka, dla której ułożył śpiewnik. Wydaje się, że jej samej łatwiej było korzystać z tekstu ormiańskiego zapisanego alfabetem łacińskim. W tej właśnie formie wpisany został, chyba właśnie przez nią, „Himn do Swięti Anni”. Ciekawa jest tematyka śpiewnika. Pojawiają się w nim wszystkie święta („festy”) patronów zakonu benedyktyńskiego oraz Kościoła ormiańskiego, w tym Benedykta (m. in. ormiańskojęzyczna „Litania do Swietego Oyca i Patryarchy Benedykta”), Scholastyki, Grzegorza Oświeciciela (kilka) oraz Rypsymy (Hripsime) i Gajany (Gajane). Zwraca uwagę pieśń ku czci zwalczającego monofizytyzm świętego Leona papieża, wprowadzony do Kościoła ormiańskiego w Polsce po unii kościelnej. Dwa jerki ku czci świętego Kajetana były z kolei motywowane wpływem teatynów, których był twórcą, prowadzących we Lwowie kolegium dla księży ormiańskich. Ponadto święty ten był patronem miasta Lwowa. Natomiast nie siedem ale osiem „głosów” czyli psalmów pokutnych, zawartych w śpiewniku, to cecha typowa dla Kościołów wschodnich, które do psalmów 6, 31, 37, 50, 101, 129 i 142 dodawały psalm 151. Jak widać, dualizm kulturowy nie ograniczał się tylko do języka, ale uwidaczniał się także w treści śpiewnika.
Zawiłe musiały być losy śpiewnika, jeżeli trafił aż do Jerozolimy, jednak niewiele o nich wiemy od chwili śmierci właścicielki (1759) aż do połowy XX wieku. Wtedy jego posiadaczem został kolekcjoner zabytków Eugen Wolfson. Był to syn żydowskiego fabrykanta, urodzony w 1908 roku w Łubniach w guberni połtawskiej. Po rewolucji bolszewickiej wyjechał z Rosji do Berlina jako bezpaństwowiec. Po zdaniu egzaminu inżynierskiego w gimnazjum realnym podjął pracę w firmie Burmeister & Wain. W 1933 roku, po zdobyciu władzy w Niemczech przez Hitlera, firma przeniosła go do swej filii w Kopenhadze. Ale i tam w roku 1940 dotarli niemieccy naziści jako okupanci i wkrótce Wolfson stracił pracę. Zdołał jednak utrzymać pozycję w życiu społecznym Danii, m.in. zredagował w tym czasie wydawnictwo Danmarks industrielle udvikling (Rozwój przemysłowy Danii, København 1943). Gdy na rozkaz okupantów rozpoczęło się prześladowanie Żydów duńskich, zdołał wraz z żoną i synem w październiku 1943 roku przedostać się na łodzi rybackiej do szwedzkiego portu Hälsingborg, gdzie otrzymał wizę na podstawie paszportu nansenowskiego (Raport szwedzkiego konstabla kryminalnego Olle Olssona, Hälsingborg, 13 listopada 1943, 2 1943-DIPI-safe-haven.dk, https://safe-haven.dk/P.M._Wolfson__Eugen.pdf). Po spędzeniu pewnego czasu w obozie dla żydowskich uchodźców, podjął pracę zawodową w przedsiębiorstwie AB Atlas Diesel z siedzibą w Sztokholmie (Nordisk bokkalender: en översikt över bokutgivningen i Norden, red. B. Åhlén, Stockholm 1947, s. 460; Svenskt författarlexikon: biobibliografisk handbok till Sveriges moderna litteratur, 2, 1941-1950, red. B. Åhlén, Stockholm 1953, s. 665). Po wojnie odnowił stosunki w Danii, gdzie nakładem partii socjaldemokratycznej wydał pracę pt. Sovjetunionens Industrialisering (Industrializacja Związku Radzieckiego, København 1945), hymn pochwalny uprzemysłowienia w stylu sowieckim (M. Thing, The Russian revolution and the Danish labour movement, „Socialismo Storia”, 1991, s. 200). W 1946 roku odbył podróż do Europy Środkowej okupowanej przez Sowietów. Był być może w sowieckim już Lwowie, a na pewno w Polsce, i przy tej okazji nabył lub otrzymał od kogoś śpiewnik siostry Antoniny. Gdzieś w latach 50. Wolfson osiadł na stałe w Izraelu i prowadził działalność ekonomiczną początkowo w Ramat Gan, mieście słynącym z giełdy diamentów (Who’s Who Israel 1952, ed. D. Peretz, Tel-Aviv 1952, s. 699; toż, 1956, s. 449), potem w Tel Awiwie-Jafie, gdzie kierował przedsiębiorstwem Israel Atlas Impt & Indust Co Ltd, zlokalizowanym przy eleganckim Bulwarze Rothschilda (Sderot Rotshild 68). Dziś pod tym samym adresem swój biznes prowadzi jego syn, Alexander (Sasha) Wolfson (https://en.checkid.co.il/company/OJ7NEZx-511239618), prezes towarzystwa Israel-Denmark Friendship (KKL-JNF Marks 70th Anniversary of the Rescue of Danish Jewry, 2013, http://www.diplomacy.co.il/diplomatic-magazine/11-current-events/1570-kkl-jnf-marks-70th-anniversary-of-the-rescue-of-danish-jewry).
Już jako Izraelczyk Eugen Wolfson odwiedził muzeum patriarchatu ormiańskiego w Jerozolimie, pochwalił się posiadanym przez siebie śpiewnikiem i wyraził gotowość przekazania go. Gdy przedstawiciele patriarchatu pojechali do lwowski zabytek do mieszkania Wolfsona w Tel Awiwie, odnieśli niezwykłe wrażenie, gdyż przypominało małe muzeum (Փ. Անտապեան, Հայերեն նորայայտ ձեռագիր, s. 216-217). W ten sposób śpiewnik benedyktynki Antoniny, odbywszy skomplikowaną drogę ze Lwowa przez Skandynawię do Izraela, znalazł się w zbiorach Kościoła ormiańskiego.
(przygotował Andrzej A. Zięba)
