Krakowskie środowisko badawcze we współpracy z kolegami z innych ośrodków przygotowało na zlecenie Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich zbiorową monografię pod tytułem Niewiasty z pastorałami. Portrety ksień klasztoru benedyktynek ormiańskich we Lwowie: historia, konteksty, konserwacja. Tom ten jest pokłosiem prac restauracyjnych nad portretami ksień, które zostały wykonane przez Jolantę Pollesch z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukazuje się pod redakcją Andrzeja A. Zięby i ze wstępem Marii Ohanowicz-Tarasiuk, prezesa Fundacji.
Zawiera następujące teksty:
Andrzej A. Zięba, Joanna Sławińska – Biogramy założycielki i ksień benedyktynek ormiańskich we Lwowie
Joanna Sławińska – Portrety ksień benedyktynek ormiańskich ze Lwowa na tle historii klasztoru
Tomasz Krzyżowski – Ze Lwowa na Śląsk Dolny: wojenne i powojenne losy benedyktynek ormiańskich
Andrzej A. Zięba – Mniszki św. Rypsymy i benedyktynki ormiańskie – fenomen pobożności etnicznej w społeczeństwie staropolskim
Monika Agopsowicz, Tomasz Krzyżowski, Marcin Łukasz Majewski, Marek Stasiowski, Andrzej A. Zięba – Ormiańskie benedyktynki w świetle dokumentów historycznych (wybór)
Jolanta Pollesch – Stan badań nad techniką, technologią oraz konserwacją portretów ksień benedyktynek ormiańskich ze Lwowa
Wśród zamieszczonych w monografii materiałów źródłowych szczególną wartość ma obszerny inwentarz klasztoru benedyktynek ormiańskich we Lwowie z roku 1845, który do druku przygotowali Tomasz Krzyżowski i Marek Stasiowski. Monografia zawiera bogatą dokumentację ikonograficzną. Opracowanie graficzne wykonała Monika Zołoteńka. Wydawcą jest Wydawnictwo Księgarnia Akademicka w Krakowie. Publikacja została dofinansowana ze środków Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, z budżetu Województwa Mazowieckiego oraz przez Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zamówienia można składać na adres:
Wydawnictwo Księgarnia Akademicka
Księgarnia
tel. +48 12 43 127 43
ul. św. Anny 6 (parter, w bramie), 31-008 Kraków
pn.-pt. 9.00-18.00 , sb. 10.00-14.00
Zamówienia internetowe
Historia powstawania wizerunków benedyktynek ormiańskich sięga wieku XVIII. Przyczyn, dla których dzieje ormiańskiego klasztoru żeńskiego we Lwowie – w którym się znajdowały – stanowią szczególny przypadek można wyliczyć dwie. Pierwsza – to wyjątkowość form żeńskiego monastycyzmu ormiańskiego, druga – to tradycyjna rola kobiet w obyczajowości Ormian. Wśród Ormian polskich, w Kamieńcu Podolskim, Jazłowcu, Lwowie, ideę wspólnoty organizowanej przez kobiety nie łatwo było pogodzić z zasadą męskiej dominacji w życiu rodzinnym, obowiązującą wśród ormiańskich imigrantów w stopniu nieporównywalnie wyższym, niż to miało miejsce w społeczeństwie staropolskim. Pierwsze ormiańskie mniszki w Polsce były więc całkowicie podległe władzy seniorów gminnych, którzy uzurpowali sobie nawet prawo wyrażania zgody na przystąpienie nowych kandydatek. Wraz z integracją społeczną imigrantów, a zwłaszcza po unii Kościoła Ormian polskich z katolickim (wiek XVII), rozpoczęła się zmiana mentalna. Dzięki niej we Lwowie powstała wspólnota mniszek ormiańskich nowego modelu, mieszkających we własnym klasztorze, kierujących się regułą św. Benedykta, niezależnych od starszych gminy ormiańskiej, autonomicznych pod ogólną zwierzchnością biskupią, z kobietą jako przełożoną.
W 1701 roku wspólnota mniszek ormiańskich obrała ksienią Mariannę Nersesowiczównę, Ormiankę, ale wcześniej benedyktynkę łacińską w klasztorze jarosławskim. Ona pierwsza (po niej jeszcze 10 kolejnych mniszek), dzierżyła oznakę swej władzy – pastorał, atrybut biskupów, opatów, archimandrytów i infułatów. Po raz pierwszy w historii Ormian otrzymała go wtedy kobieta. Począwszy od Nersesowiczówny ksienie były portretowane z pastorałem, a ich okazałe wizerunki, malowane farbami olejnymi na płótnie, wieszano w chórze katedralnym. Był on dostępny tylko dla sióstr, które w czasie liturgii śpiewały tam i grały na instrumentach. Portrety przetrwały szczęśliwie wojnę, ale nadeszła zmiana granicy wschodniej Polski. Konwent ormiańskich benedyktynek lwowskich po drugiej wojnie światowej opuścił swą pierwotną siedzibę przy katedrze ormiańskokatolickiej we Lwowie i osiadł najpierw przy opactwie benedyktyńskim w wielkopolskim Lubiniu, gdzie w 1954 roku zmarła ostatnia ksieni, Elekta Orłowska, a w 1958 roku przeniósł się na Śląsk Dolny, do Wołowa. Tam, w 1961 roku doszło do zjednoczenia z zakonem benedyktynek łacińskich i rezygnacji z obrządku ormiańskiego.
Portrety wraz z całym dobytkiem benedyktynek przyjechały do Polski. W 2017 roku przeorysza wołowska, s. Maria Danuta Trybała, powiadomiła o chęci ich podarowania Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie. Fundacja została założona przez kard. Józefa Glempa, a dziś działa pod patronatem kard. Kazimierza Nycza, w celu zbierania i opieki nad historycznym dziedzictwem Kościoła ormiańskokatolickiego w Polsce. Dar sióstr wołowskich ma dla Ormian polskich wielką wartość. Jego artystyczne walory można ocenić po restauracji i naukowym opracowaniu dokonanym w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nie ulega wątpliwości, że jest to istotny fragment duchowego dziedzictwa zarówno Ormian, jak i dawnej Polski.
Andrzej A. Zięba