W sobotę 21 września 2019 roku w Librarii Collegium Maius, historycznego budynku Uniwersytetu Jagiellońskiego, odbyła się inauguracja prac Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce przy Polskiej Akademii Umiejętności. Zebranych powitał gospodarz miejsca, prof. Krzysztof Stopka, dyrektor Muzeum UJ i współzałożyciel Ośrodka.
W zgromadzeniu inauguracyjnym uczestniczyło blisko 80 zaproszonych osób, w tym prezes PAU, prof. Jan Ostrowski, członkowie Rady Ośrodka, a także: Edward Mier-Jędrzejowicz, przedstawiciel mniejszości ormiańskiej w Komisji Wspólnej Rządu RP i Mniejszości Narodowych, prof. Franciszek Ziejka, były rektor UJ, prof. Jan Święch, dziekan Wydziału Historycznego UJ, Kaspar Karampetian, przewodniczący European Armenian Federation for Justice and Democracy w Brukseli, prof. Valentina Calzolari Bouvier z Centre de recherches arménologiques przy Université de Genève, przewodnicząca Association pour l’Etude de la littérature apocryphe chrétienne i Association Internationale des Etudes Arméniennes, dr Harutyun Marutyan, dyrektor Muzeum-Instytutu Ludobójstwa Ormiańskiego (Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ) w Erywaniu, dr Bálint Kovács z Katedry Armenologii (Örmény Tanulmányok Tanszék) Katolickiego Uniwersytetu im. Pétera Pázmány’ego (Pázmány Péter Katolikus Egyetem), wardapet Wahan Ohanian z klasztoru oo. mechitarystów w Wenecji, mitrat Henryk Błaszczyk z Ordynariatu Kościoła ormiańskokatolickiego na Ukrainie (Odessa – Kijów), prof. Józef Wołczański z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, o. Marek Miławicki OP, badacz historii kościelnej Ormian polskich z Wrocławia, Maria Ohanowicz-Tarasiuk, prezes Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie, dr Tomasz Knothe, były ambasador RP w Erywaniu, dr Maksym Potapenko z Nieżyńskiego Uniwersytetu Państwowego im. Mikołaja Gogola (Ніжинський державний університет ім. М. В. Гоголя), Hrair Hawk Khatcherian, znany fotograf ormiański z Kanady, Andrzej Urbański, dyrektor Muzeum w Zamościu, Anna Piontek z Muzeum w Gliwicach. Listy gratulacyjne i pozdrowienia nadeszły od Wojciecha Kolarskiego, ministra w Kancelarii Prezydenta RP, Pawła Cieplaka, obecnego ambasadora RP w Erywaniu, Edgara Ghazaryana, byłego ambasadora Republiki Armenii w Warszawie, obecnie dyrektora Sądu Konstytucyjnego Republiki Armenii w Erywaniu, ks. Krzysztofa Nitkiewicza, biskupa sandomierskiego, dr. Razmika Panosyana z Fundacji Calusta Gulbenkiana (Fundação Calouste Gulbenkian) w Lizbonie, Nicolasa Tavitiana, dyrektora Armenian General Benevolent Union Europe w Brukseli.
Jako pierwszy głos zabrał prof. Jan Ostrowski, który powiedział m.in.:
Ormianie są związani z historią Polski przynajmniej od XIV wieku. Ich ważne dokonania to rozwój handlu wschodniego, stworzenie we Lwowie ośrodka rzemiosła artystycznego pracującego na rzecz całego kraju, wreszcie – w XIX i XX wieku – wkład w podniesienie kultury rolnej. Na dawnych polskich ziemiach wschodnich stoi kilkanaście kościołów wzniesionych przez wspólnotę ormiańską, które zostały świetnie opracowane przez mojego ucznia dra hab. Jacka Chrząszczewskiego i dr Joannę Wolańską. Polscy Ormianie modelowo wtopili się w polskie społeczeństwo, zajmując w jego ramach wysoką pozycję i dając świadectwo patriotyzmu w trudnych okolicznościach politycznych XX wieku. W większości przyjęli język polski, ale są rozpoznawalni dzięki nazwiskom i zachowali silną świadomość swego pochodzenia. Badania nad tradycją ormiańską są obowiązkiem polskiego środowiska naukowego. Cieszę się, że obecnie uzyskują ramy formalne i wsparcie ze strony wybitnych osobistości z całego świata, które przyjęły obowiązki uczestniczenia w Radzie Ośrodka.
Dzieje tworzenia i program Ośrodka przedstawił dr hab. Andrzej A. Zięba:
Ośrodek Badań nad Kulturą Ormiańską zrodził się na fundamencie dawnego i współczesnego dorobku krakowskich armenologów i armenistów. W ostatnich czasach ich działania były wspierane zarówno przez część środowiska naukowego – w tym miejscu trzeba wspomnieć zwłaszcza Jerzego Wyrozumskiego, historyka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, potem sekretarza generalnego Polskiej Akademii Umiejętności – jak też społeczność Ormian polskich. To dwojakie wsparcie stanowiło nieocenioną motywację starań o utworzenie właśnie w Krakowie placówki dedykowanej badaniom armenologicznym, bo świadczyło o ich naukowej i społecznej potrzebie. W tej atmosferze zrodziły się w ostatnich kilku latach ważne dla polskiej armenologii inicjatywy – czasopismo „Lehahayer”, poświęcone dziejom Ormian polskich (w tym roku ukazuje się już szósty rocznik), wspierane finansowo przede wszystkim przez Fundację Lanckorońskich, a także przez Uniwersytet Jagielloński i Fundację Gumińskich, oraz seria źródłowa Pomniki dziejowe Ormian polskich, realizowana pod opieką Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich dzięki grantowi Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Pod względem organizacyjnym były to jednak działania na poły prywatne, rzec można – partyzanckie. Z chwilą powstania Ośrodka ulegają instytucjonalizacji.
Starania o utworzenie Ośrodka trwały od 2014 roku. Wsparli je swymi rekomendacjami pisemnymi lub ustnymi: prof. Franciszek Ziejka (UJ), prof. Krzysztof Penderecki (PAU), prof. Claude Mutafian (Université Paris XIII), prof. Andrzej Pisowicz (UJ), prof. Andrzej Nowak (UJ), prof. S. Peter Cowe (University of California Los Angeles), Edward Mier-Jędrzejowicz (przedstawiciel mniejszości ormiańskiej w Komisji Wspólnej Rządu RP i Mniejszości Narodowych), Armen Artwich (wtedy dyrektor Departamentu Prawnego w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP). W PAU idea ta spotkała się z życzliwym przyjęciem ze strony wspomnianego już prof. Wyrozumskiego oraz obecnego prezesa prof. Ostrowskiego. Pomocy w staraniach udzieliła też Anna Michalewicz, dyrektor Biura i Portfela Projektów PAU. Oczywiście kluczowa była pozytywna decyzja ministra nauki i szkolnictwa wyższego i wicepremiera jednocześnie dra Jarosława Gowina, podjęta w kwietniu 2019 roku, o wyasygnowaniu subwencji na utworzenie Ośrodka. Dowodzi ona troski obecnego polskiego rządu o dziedzictwo mniejszości narodowych historycznej Rzeczypospolitej, obejmującej też ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kolejne etapy zakładania Ośrodka to uchwała Rady PAU o jego powołaniu, podjęta 10 września 2019 roku, oraz przyjęcie przez to samo grono statutu Ośrodka. Oba te działania przebiegały przy udziale prezesa prof. Ostrowskiego, sekretarza generalnego prof. Szczepana Bilińskiego oraz członków zarządu PAU, w tym wiceprezesa PAU Andrzeja Mączyńskiego.
Tworzenie Ośrodka wymaga współpracy ze środowiskami armenologicznymi w bliższym i dalszym sąsiedztwie, zwłaszcza w Warszawie, Budapeszcie, Kluż-Napoce, Mińsku, Lwowie, Kijowie, Erywaniu. Bezdyskusyjna jest bowiem potrzeba badań porównawczych nad spokrewnionymi ze sobą wspólnotami ormiańskiej diaspory w Polsce, Siedmiogrodzie, na Białorusi, Pokuciu, Bukowinie, dalszej Ukrainie. Kwerendy archiwalne, badania analityczne i upowszechnienie ich wyników to główne formy pracy Ośrodka. W tych zakresach nie startuje od zera. Kontynuować będzie wspomniane już przedsięwzięcia edytorskie. Ośrodek zamierza też współtworzyć instrumentarium badawcze dla polskiej armenologii: bibliografie i słowniki biograficzne, digitalizowanie zagrożonych zniszczeniem źródeł archiwalnych. Oczywiście, każdy z pracowników Ośrodka ma też realizować lub kontynuować indywidualne badania nad dziejami Ormian.
Następnie prof. Ostrowski wręczył dyplomy nominacyjne członkom Rady Ośrodka, w której skład zgodzili się wejść zarówno wybitni uczeni, jak też przedstawiciele Ormian polskich i instytucji promujących badania armenologiczne. Są to (w porządku alfabetycznym): Monika Agopsowicz z Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, prof. George Bournoutian ze Stanów Zjednoczonych, Armen Checzojan z Fundacji Wspierania Studiów Armenistycznych „Aniw” (Фонд развития и поддержки арменоведческих исследований „Анив”), prof. Armenuhi Drost-Abgarjan z Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, prof. Armen Edigarian z Uniwerytetu Jagiellońskiego, Zbigniew Manugiewicz, prof. Lidia Matynian z Akademii Muzycznej w Krakowie, Edward Mier-Jędrzejowicz, prof. Claude Mutafian z Narodowej Akademii Nauk Republiki Armenii (Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիա), ks. prof. Józef Naumowicz z Uniwersyteyu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, prof. Judit Pál z niwersytetu Babeșa i Bolyaia (Universitatea Babeș-Bolyai / Babeș–Bolyai Tudományegyetem) w Kluż-Napoce, prof. Andrzej Pisowicz, nestor krakowskiej armenistyki, prof. Ara Sayegh z Politechniki Wrocławskiej, prof. Ewa Siemieniec-Gołaś z Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz prof. Krzysztof Stopka z tegoż uniwersytetu.
W dyskusji głos zabrali: Edward Mier-Jędrzejowicz, prof. Calzonari, prof. Bournoutian, prof. Drost Abgarjan, prof. Naumowicz, Armen Checzojan, ks. Błaszczyk. Ponadto prelekcję o reprezentowanym przez siebie muzeum przedstawił dr Harutyun Marutyan. Po przerwie wykład inauguracji wygłosił gość specjalny, wardapet Wahan Ohanian z Wenecji. Przedstawił w nim sylwetkę wybitnego armenologa dziewiętnastowiecznego Ghewonda Aliszana, mechitarysty, poety romantycznego i narodowego wizjonera. Rozszerzoną wersję odczytu zamieszczona została w 6 roczniku czasopisma „Lehahayer”.
Inauguracji towarzyszył pokaz zabytków ormiańskich przechowywanych w Muzeum UJ. Były to portrety olejne ksień benedyktynek ormiańskich ze Lwowa (depozyt Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich) oraz welum z klasztoru w Muszu (zob. artykuł na jego temat w 5 tomie „Lehahayer”). Treści kulturowe tego ostatniego artefaktu objaśniali Joanna Sławińska i dr Osiecki. Ponadto goście zagraniczni mieli okazję zapoznać się z kolekcją armeników Biblioteki Książąt Czartoryskich, o których opowiadał prof. Stopka.
(oprac. AAZ)