W ramach prac nad monografią poświęconą ormiańskim benedyktynkom przeprowadziliśmy poszukiwania dzieła dedykowanego kultowi ormiańskich świętych, które powstało, aby kształtować formację duchową tego zgromadzenia. Jego autorem był ksiądz Andrzej (Jędrzej) Gabriel Kasparowicz (1717–1785), z urodzenia lwowianin, syn Eliasza, którego nazywano we Lwowie „cudzoziemcem”, co znaczyło, że przybył ze Wschodu. Ksiądz Kasparowicz zdobył w swoich czasach rozgłos jako wybitny kaznodzieja i pisarz religijny języka polskiego. Był proboszczem katedry ormiańskiej i protonotariuszem apostolskim. Promował kult maryjny i z tej racji związał się z karmelitami w Berdyczowie, gdzie wydawał prace mariologiczne. Spowiednikiem konwentu benedyktynek ormiańskich był od co najmniej 1766 roku i być może także współautorem ich kroniki klasztornej. Na kartach tytułowych swych publikacji nazywał siebie „spowiednikiem ordynaryjnym” (albo „ordynariuszem”) benedyktynek „konwentu lwowskiego w mieście będących”, czyli ormiańskich, gdyż benedyktynki łacińskie miały klasztor poza murami miasta. Właśnie dla ormiańskich zakonnic, tudzież dla bractwa „Męki Pańskiey erygowanym pod tytułem ś[więtego] Grzegorza oyca i patriarchy naszego” przy katedrze ormiańskiej we Lwowie,  napisał i wydał w roku 1750 w drukarni jezuickiej w tymże mieście dzieło pod tytułem na barokową modłę rozbudowanym: Ray roskoszy w Męczeńskie roże, wstydu Panieńskiego lilie Powtornie w Armenii zaszczepiony, to iest nabożeństwo na Czternaście Czwartkow, Godzinki, Litanie, oraz Zycia S[wietego] Grzegorza Trzeciego po SS[więtych] Thadeuszu, Bartlomieiu, Apostoła, Patryarchi y Męczennika Armenii; S[więtej] Rypsymy Panny y Męczen[nicy], tudzież inne przydatki maiące. Jedyny dostępny egzemplarz tego dzieła – niegdyś przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej, a obecnie w zbiorach Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie – posiadał wpis własnościowy, niestety obcięty częściowo podczas oprawiania przez posiadaczy. Można się jednak domyślić imienia zakonnicy, do której należał: „Panny Benn[edykty]”. Być może chodzi o trzecią ksienię benedyktynek ormiańskich Magdalenę Benedyktę Manczukiewiczównę.

Dzieło księdza Kasparowicza miało charakter wybitnie etniczny. Świadczy o tym już wierszowa dedykacja dla narodu ormiańskiego, zamieszczona na wstępie:

Starożytny narodzie, ku
Twoiey ozdobie,
Z ochotą ofiaruię, własne
Twoie Tobie.
Niech cię krolestwa Twego
Utrzymuią Święci
Authora niewypuszczay
Z serca y pamięci.

W przedmowie autor swe oddanie i uwielbienie dla ormiańskiej ojczyzny opisał jeszcze wymowniej, jak również erudycyjnie, powołując się na licznych autorów, w tym na księdza Wojciecha Dębołęckiego, pisarza mocno krytykowanego za megalomanię Wywodu jedynowłasnego państwa świata (1633), za którym powtarzał:

Tak uprzywileiowana nad wszystkie inne świata Monarchie z osobliwszey Dyspozycyi Boskiey zostawała Armenia, że naprzod w ziemi Ormiańskiey, Ray roskoszy B[óg} W[ielki] założył […]. Naypierwsza w Krolu swoim 63. Imieniem Abgarze, ieszcze za życia Zbawiciela uwierzyła w Chrystusa Armenia. […] Milliony Męczennikow SS[więtych] Krew hoynie za wiarę Świętą wytoczyli w Armenii.

Słowa „Armenia” lub „ormiański” powtarzają się niemal na każdej stronnicy dzieła, choć pod względem gatunku literackiego jest ono łacińskie, gdyż ma formę godzinek. Ozdobione miedziorytem przedstawiającym świętego Grzegorza, zawiera hymny ku czci obojga działających w dobie chrystianizacji Armenii w wieku IV patronów klasztoru benedyktynek, czyli świętego Grzegorza i świętej Rypsymy. Znajdujemy w nim także – co bardzo ciekawe – relację na temat męczeństwa Gomidasa Keumurdżiana, jak się wydaje pierwszą, jaka została wydrukowana. Był to ksiądz ormiańskokatolicki pracujący w stolicy imperium otomańskiego, który w trakcie sporów wśród Ormian tureckich o unię kościelną został zabity 5 września 1707 roku. Relację tą otrzymał ksiądz Kasparowicz od polskiego jezuity, który wypisał ją kroniki klasztoru jezuickiego w Stambule. Beatyfikacja Gomidasa Keumurdżiana nastąpiła dopiero 23 czerwca 1929 roku.

Uwagę zwraca wierszowany Hymn o św. Grzegorzu wraz z antyfoną. Temu świętemu poświęcił Kasparowicz jeszcze dwa utwory, a dodatkowo przedrukował ciekawy poemat na jego cześć autorstwa Jana Stanisława Jabłonowskiego, polskiego arystokraty spokrewnionego z królowa Francji, Marią Leszczyńską, pełniącego m.in. urzędy wojewody i starosty generalnego ruskiego. Hymn do świętego Grzegorza ułożony przez Kasparowicza śpiewany był przez benedyktynki ormiańskie aż do wieku XX. Każda z nich przed złożeniem ślubów przepisywała w swym osobistym śpiewniku jego tekst. Jedna z ostatnich takich kopii Hymnu znajduje się w rękopiśmiennym Zbiorku i porządku pacierzy, modlitw i pieśni zakonnych, napisanym w roku konsekracji 1905 przez przyszłą ksienię Elektę Orłowską, przechowywanym w klasztorze Sióstr Benedyktynek w Wołowie.

Pierwszy w literaturze polskiej utwór ku czci świętej Rypsymy, opublikowany w dziele księdza Kasparowicza, nosi tytuł Oficium albo Godzinki małe o świętej Rypsymie Pannie i Męczennicy. Obejmuje hymn, litanię i inne modlitwy. Poniżej podajemy tekst Pieśni o św. Rypsymie (ukaże się on osobno w okolicznościowym druku przygotowywanym przez panią Romę Obrocką):

Pieśń o Świętej Rypsymie, Pannie i Męczennicy
(na nutę: Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego)
Nowa ozdobo ormiańskiego kraju,
z rzymskich cesarzów idąca rodzaju,
Rypsymo święta, tyś w odległe strony
Uszła, zdeptawszy królewskie korony.
Miłoś znosiła umartwienia różne:
Głód, mróz, pragnienia, niewczasy podróżne.
Nie lękałaś się dla Chrystusa Pana
Ostrych pogróżek Dioklecjana.
Miłość zmieszana z gniewem w Tyrydacie
Nie nakłoniła ku czystości stracie.
Przez twą męczeńską śmierć i srogie męki
Ormiański naród wyrwan z czarta ręki.
Niechże nam za twą przyczyną u Boga
Prosta do Nieba uściele się droga,
Aby śmiertelne zamknąwszy powieki,
Wielbili Stwórcę wraz z tobą na wieki.
Amen

 

Dziękujemy pani Wiktorii Malickiej za nieocenioną pomoc w uzyskaniu we Lwowie skanów tego starodruku.

(przygotował Andrzej A. Zięba)

 

Podpisy:

Karta tytułowa dzieła Andrzeja Gabriela Kasparowicza, Ray roskoszy w Męczeńskie roże, wstydu Panieńskiego lilie Powtornie w Armenii zaszczepiony, Lwów 1750 (Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy imienia W. Stefanyka).

Karty z tekstem Hymnu o świętym Grzegorzu z dzieła księdza Kasparowicza i z rękopiśmiennego śpiewnika ormiańskich benedyktynek lwowskich z początku XX wieku.

Back to top