Biblioteka Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce pozyskała cenną pamiątkę przeszłości Ormian polskich, których tak mało ocalało, a jeszcze mniej pozostaje w posiadaniu polskich bibliotek i archiwów. Jest to rękopiśmienna księga „percepty y expensy” z lat 1762-1804 jednego z bractw pobożnych, działających przy katedrze ormiańskokatolickiej w Mohylowie Podolskim.

Rękopis pochodzi ze zbiorów rodziny Krzyżanowskich. Posiadał go w swej bibliotece w majątku Czerpowody (pow. humański) Stanisław Krzyżanowski (1841-1881), historyk i kolekcjoner, doktor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek nadzwyczajny Akademii Umiejętności w Krakowie oraz kilku zagranicznych towarzystw naukowych. Był on autorem studiów, edycji źródłowych i przyczynków do dziejów polskich. Część swych zbiorów rękopiśmiennych ofiarował Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu i obecnie znajdują się one w Bibliotece Naukowej PAN i PAU. Obok archeologii, numizmatyki, heraldyki i genealogii, interesował się też przeszłością dawnych polskich Kresów Wschodnich. W rękopisie pozostawił sześciotomową pracę o Bracławszczyźnie. Ormianom polskim poświęcił dwie publikacje: Silva rerum księdza Szymona Krzysztofowicza, kanonika katedry kamienieckiej oficjała podolskiego i proboszcza mohylowskiego (1763-1808) (Humań 1863, Odessa 1864), oraz Kościół N[ajświętszej] Maryi Panny w Mohylowie nad Dniestrem (Kraków 1867).

Z tej drugiej publikacji (s. 26-27) pochodzi krótka historia bractwa, którego księgę pozyskaliśmy. Na podstawie notat ormiańskiego księdza Szymona Krzysztofowicza podaje Krzyżanowski, że bractwo zostało założone przez augustianów za zgodą generała ich zakonu. Początkowo działało przy murowanej świątyni św. Mikołaja, a do kościoła ormiańskiego przeprowadzone zostało 1 lipca 1761 roku. Gromadziło wiernych obrządku łacińskiego. W zamian za możliwość działania przy kościele ormiańskim wypłacało proboszczowi skromną subwencję w wysokości 16 złotych rocznie na cztery msze kwartalne, a także 4 złote dla organisty. Co roku w obecności proboszcza obierało starszego brata, który na koniec swej kadencji, „przy expiracji roku”, zdawał na ręce proboszcza „kalkulację” z dochodów i wydatków brackich. Ks. Krzysztofowicz nie pochwalał sposobu prowadzenia bractwa i dla swego następcy zanotował:

Trzeba więc ante omnia ażeby xiądz proboszcz surowo tym bratczykom nakazał, żeby się sami nie rządzili i żeby bez wiedzy xiędza proboszcza lub xiędza wikarego nikomu z bractwa pieniędzy nie pożyczali, gdyż za mojej pamięci miało to bractwo za staraniem moiem kilkaset złotych, lecz tym sposobem sekretnie jeden drugiemu pożyczał i te pieniądze przepadły, trzeba tedy onych zawsze mieć w animadwersyi, a tak to bractwo do jakiejkolwiek może przyjść perfekcji.

Zapewne właśnie dlatego ks. Krzysztofowicz założył księgę do zapisywania dochodów i wydatków brackich. Jest ona jedyną znaną pozostałością po bractwach działających przy ormiańskim kościele mohylowskim.

Ks. Szymon Krzysztofowicz (1729-1810) pochodził z Łyśca, z rodziny Nedyjów. Jego ojcem był Krzysztof Nedyj. Po ukończeniu studiów w ormiańskim kolegium oo. teatynów we Lwowie był kolejno proboszczem parafii w Złoczowie, a następnie (1759) dziekanom kamienieckim. W trzy lata potem został proboszczem w Mohylowie Podolskim i sprawował tę funkcję aż do śmierci. Otrzymał tytuły protonotariusza apostolskiego i kanonika oficjała łacińskiej kapituły katedralnej w Kamieńcu Podolskim. To on wystarał się o wzniesienie na koszt rodziny Potockich nowego murowanego kościoła dla mohylowskich Ormian, w którym zaleźli miejsce także miejscowi łacinnicy. Kolejny proboszcz mohylowski i bratanek ks. Szymona, Józef Krzysztofowicz, otrzymał w 1810 roku sakrę biskupią jako ordynariusz dla Ormian katolików w Rosji i wtedy kościół mohylowski został podniesiony do rangi katedry.

S. Barącz, Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856, s. 176; K. Dziwik, Krzyżanowski Stanisław Filip, w: Polski słownik biograficzny, 15, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 618-619.

Back to top