W pierwszych dniach stycznia gościem Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską był prof. Claude Mutafian – członek Rady Ośrodka, wybitny historyk, armenista, a także kurator kilku wystaw poświęconych kulturze Armenii (m.in. w Bukareszcie, Paryżu i Los Angeles).
Do Krakowa profesor przyjechał w związku z promocją swojej nowej książki pt. Jérusalem et les Arméniens jusqu’à la conquête ottomane (1516) wydanej w Paryżu w 2022 roku. Na naszej stronie internetowej opublikowaliśmy jej recenzję, autorstwa prof. Andrzeja Pisowicza. (http://armenopolonia.pl/jerozolima-i-ormianie-do-podboju-osmanskiego-1516/?fbclid=IwAR2vsFwFPzuO8Sz0jXzyqKc_M72QeuO3UlED5qDESbW3xiQEVyOEr3C2eaI).
Prof. Mutafian, z wykształcenia matematyk, a z zamiłowania i praktykowania historyk-armenista, od kilku lat pracował równocześnie nad dwoma, powiązanymi ze sobą projektami. Jednym z nich była wspomniana książka, a drugim – stworzenie nowej stałej ekspozycji w muzeum patriarchatu ormiańskiego w Jerozolimie. Pierwsze muzeum ormiańskie w tym mieście powstało dzięki mecenatowi rodziny Mardigianów, potomków ormiańskiego emigranta w Toledo (Ohio, USA), któremu udało się wywieź swą żonę i dzieci z Konstantynopola tuż przed ludobójstwem 1915 roku. Szczodra dotacja Edwarda Mardigiana, założyciela Mardigian Corporation, umożliwiła otwarcie w 1979 roku Muzeum Sztuki i Historii Armenii im. Edwarda i Heleny Mardigianów. Muzeum mieści się w 200-letnim budynku, w którym niegdyś znajdowało się seminarium teologiczne patriarchatu. Prezentowało eksponaty ilustrujące dziedzictwo kulturowe Ormian jerozolimskich. Wiele z nich przywieźli do Jerozolimy pobożni pielgrzymi, w tym też z Polski. Pierwotna wystawa została zamknięta pod koniec XX wieku pod pretekstem stworzenia nowej, bardziej nowoczesnej. Jednak doszło do tego dopiero w listopadzie w 2022 roku, po latach prac przygotowawczych. Autorami scenariusza nowej ekspozycji są dwaj profesorowie z Paryża – Claude Mutafian i Raymond Kevorkian. Ukazuje ona teraz najcenniejsze rękopisy (w wersji faksymilowej), ręcznie tkane dywany, monety ormiańskich królów Cylicji, ogromne, miedziane kotły, wykonane przez ormiańskich kowali, kolorowe kafle ze słynnych na całym świecie warsztatów miasta Kütahya, najstarszą mapę starożytnego świata w języku ormiańskim, replikę oryginalnej prasy drukarskiej, pierwszej, jaka powstała w Jerozolimie w 1833 roku.
W Krakowie prof. Mutafian spotkał się z pracownikami Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską, a 7 stycznia w sali im. Karoliny Lanckorońskiej w gmachu Polskiej Akademii Umiejętności przedstawił w ramach naszego seminarium wykład wraz z pokazem slajdów, poświęcony obecności Ormian w Jerozolimie od I w. przed narodzeniem Chrystusa, aż do początków wieku XVI. W barwny sposób przybliżył historię podbojów Ziemi Świętej, migracji Ormian do Świętego Miasta i do Cylicji, czasy wypraw krzyżowych, które w znacznym stopniu utrwaliły obecność Ormian w tym regionie. Obecnie prof. Mutafian pracuje nad reedycją swojej publikacji z 2001 roku pt. Atlas historique et culturel de l’Arménie.
Poniżej zamieszczamy autorski abstrakt wykładu w językach angielskim i polskim.
In the fourfold division of the Old City of Jerusalem, the Christian Quarter and the Armenian Quarter are contiguous but independent. This a priori paradoxical situation reflects the seniority and importance of the Armenian presence. Jerusalem has indeed remained a myth for Armenians since the 4th century, when Christianity was proclaimed the national religion. The relations of the Armenians from all over the world with the Holy City have never ceased, and they culminated at the time of the Crusades. The Armenians seized this opportunity to found during the 12th century, in Cilicia, an Armenian State bordering Frankish Syria, which converted in 1198 to a Kingdom of Armenia, allied with the neighboring Frankish Kingdom of Cyprus. After its conquest by the Mamluks in 1375, the symbolic crown passed to the rulers of Cyprus, who thus bore the title of King of Jerusalem, Cyprus and Armenia. Jerusalem was also home to the seat of an independent Armenian Patriarchate, and cultural activity there was particularly intense, evidenced by the quantity and quality of the inscriptions and historical documents, the sculptures, mosaics, pieces of gold smithery, the superbly decorated manuscripts with their miniatures which are among the masterpieces of Armenian art. From the 14th century to the Ottoman conquest, under the domination of the Mamluks, Armenian culture continued to flourish in Jerusalem, as can be seen in the many accounts of European travelers who, in their reports, never omitted a section devoted to Armenians. Today, the Holy City is the most important repository of Armenian culture out of Armenia, and last October was inaugurated the Armenian Museum of Jerusalem.
W poczwórnym podziale Starego Miasta Jerozolimy, dzielnica chrześcijańska i dzielnica ormiańska sąsiadują ze sobą, ale są niezależne. Ta a priori paradoksalna sytuacja odzwierciedla starszeństwo i znaczenie ormiańskiej obecności. Jerozolima faktycznie pozostaje mitem dla Ormian począwszy od IV wieku, kiedy to chrześcijaństwo zostało ogłoszone ich religią narodową. Stosunki Ormian z całego świata ze Świętym Miastem nigdy nie ustały, a ich kulminacją były czasy wypraw krzyżowych. Ormianie wykorzystali tę okazję, aby założyć w XII wieku w Cylicji państwo ormiańskie, graniczące z Syrią Franków, które w 1198 roku przekształciło się w Królestwo Armenii, sprzymierzone z sąsiednim Królestwem Cypru. Po podboju przez mameluków w 1375 roku symboliczna korona Armenii cylicujskiej przeszła na władców Cypru, którzy tym samym nosili tytuł królów Jerozolimy, Cypru i Armenii. Jerozolima była także siedzibą niezależnego patriarchatu ormiańskiego, a działalność kulturalna Ormian była tam szczególnie intensywna, o czym świadczy ilość i jakość inskrypcji i dokumentów historycznych, rzeźby, mozaiki, wyroby złotnicze, wspaniale zdobione rękopisy z miniaturami, które należą do arcydzieł sztuki ormiańskiej. Od XIV wieku do podboju osmańskiego, pod panowaniem mameluków, kultura ormiańska nadal kwitła w Jerozolimie, o czym świadczą liczne relacje europejskich podróżników, którzy w swoich opowieściach nigdy nie pominęli rozdziału poświęconego Ormianom. Dziś Święte Miasto jest najważniejszą skarbnicą kultury ormiańskiej poza Armenią, a w październiku ubiegłego roku zainaugurowano Muzeum Ormiańskie w Jerozolimie.
