Instructuarius per me descriptus Stanislaum Piniecki Anno Domini 1691 Die 26ta februarij Oblatus M[agno] Domino D[omi]no Danieli Zarugowicz Thelon[eatori] S[acrae] R[egiae].M[aiestatits] et R[ei] Pub[li]cae Superintendenti Anno Domini 1692 – tak brzmi pełny tytuł rękopisu zakupionego ostatnio do zbiorów Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce. Jest to unikatowy zabytek dziejów handlu międzynarodowego i polityki celnej w Królestwie Polskim na przełomie XVII i XVIII wieku. Sporządzony został w 1691 roku dla Daniela Zarugowicza, Ormianina polskiego, pełniącego funkcję superintendenta ceł ruskich i podolskich.
Rękopis, pięknie zdobiony i kaligrafowany, zawiera instrukcję poboru ceł, wymienia nazwy wszystkich towarów przewożonych przez granice Polski, wysokość opłat celnych za konkretną miarę każdego z nich oraz miejsca poboru (komory celne). Jest to też kapitalne źródło do historii tego wymiaru języka polskiego w dobie staropolskiej, który dotyczył produkcji i handlu. Znajduje się w niej mnóstwo nazw produktów tekstylnych, rolnych, metalowych itd.
Dla dziejów Ormian polskich rękopis również posada wielką wagę. Dotyczy działalności osoby o dużym znaczeniu w tej społeczności w tamtych czasach, zaangażowanej w sprawy kościelne, społeczne, kolonizacyjne i kupieckie. Zarugowicz był aktywny zwłaszcza w Kamieńcu Podolskim, Lwowie i Złoczowie. Jest też znany w historii Polski z uwagi na długi okres sprawowania funkcji w przełomowym okresie (kryzys ceł ukrainnych po zbudowaniu Petersburga z portem morskim i zmianie dróg handlowych idących do tej pory ze wschodu przez Polskę). W 1715 roku Zarugowicz został oskarżony o nadużycia i zamordowany bez wyroku sądowego przez podskarbiego Przebendowskiego, zwierzchnika służb celnych, dla pokrycia jego własnych malwersacji. O ile kilkanaście lat wcześniej opinia obywatelska w Polsce niemal jednomyślnie przyznawała rację podobnym oskarżeniom wobec wielkiego potentata w zakresie obrotu pieniądzem w Królestwie Polskim, Jakuba ben Natan Becalala z Żółkwi, o tyle w winę Zarugowicza nikt nie wierzył. Jego tragiczny los odbił się silnym echem w ówczesnej polityce, wywołał protest wojewody podolskiego Stefana Humieckiego, był debatowany na sejmikach i sejmach oraz w trakcie konfederacji tarnogrodzkiej.
Instruktuariusz Zarugowicza zostanie wydany drukiem w opracowaniu krytycznym przez pracowników Ośrodka w przyszłym roku.